سازمانهای حمایتی و نقش انها در سلامت روانی سالمندان

تهیه و تنظیم از عبدالله حسینلوکارشناس ارشد فیزیولوژی مرکز اموزشی درمانی امام خمینی (ره)اورمیه

سالمندی مرحله ای از رشد است که با کاهش قابل ملاحظه ای درفعالیتهای حسی و حرکتی وحافظه کوتاه مدت ظاهر می شود . طبق تعاریفی که از سالمندی ارایه شده است افراد بالای سن 65 سال را می توان جزء جامعه سالمندان به حساب آورد . آمار و ارقام نشان می دهد که به دلایل مختلف از جمله بازنشستگی زودهنگام , پیشرفت روشهای درمانی و بالا رفتن میانگین عمرانسان باعث افزایش شمار سالمندان درجامعه شده است و این در حالی است که همگام با افزایش آمار سالمندان شبکه های حمایتی کارآمد از قبیل مراکز مشاوره سالمندان, توسعه کانونهای سالمندان , تشکیل انجمن برای گروههایی با ویژگی مشترک ( دیابتی , سرطانی , سالمند و غیره ) که به موقع خدمات روان شناختی این اقشار را تامین کنند. آشنا نمودن سالمندان به رفتارها ونکاتی که از آنها بروز داده می شود و بر خانواده اثر منفی گذارد واجد ارزش ویژه ای است , و حتی برای کسانی که در شرف سالمندی هستند رعایت این یافته ها امکانی فراهم می نماید تا اطرافیان نگرش مثبتی در قبال آنها داشته باشند . در بخش دیگر ,با بررسی که بر ادبیات سالمندی صورت گرفته است یافته های مرتبط با مقوله هایی از قبیل , تاثیر نگرش اطرافیان بر بهداشت روانی سالمندان , مقابله با هیجان مرگ و اصلاح سیستم بازنشستگی برای سالمندان مورد بررسی قرار می گیرد.

همه ما پیر می شویم یا به قول گوته " سالخوردگی همه مارا غافلگیر می کند " زیرا پدیده سالمندی اگر چه در گذشته بصورت کنونی مشکل نبوده ولی در عصر حاضر و در سایه عوامل و نمونه هایی چند از جمله بالا رفتن امید زندگی و افزایش جمعیت سالمندی آنرا بصورت واقعیت قرن درآورده است . واقعیتی که انسان همواره فرآیند سالمندی را در صورت وجود شرایط مناسب زیستی به عنوان روند طبیعی گذر عمر پشت سر می گذارد . پیامد این واقعیت مسائل و مشکلات سالمندی است که ابتدا در کشورهای پیشرفته و سپس در سایر کشور ها واقعیت یافته و می یابد . لیکن طرز تلقی و برخورد با این مسئله و پاسخگویی به آن متناسب با فرهنگ و امکانات هر جامعه است . کنفراسها و سمینارهای ملی و بین المللی خود مبین چنین معضل جهانی است و دستیابی به راه حل ها و تبادل اندیشه هاست . تغییر ساختار خانواده در جهان عمدتا" و در ایران مخصوصا" یکی از علل مهم این رویداد است . در این مقاله هدف بررسی مشکلات سالمند درخانواده امروزی است . در این زمینه زندگی ماشینی ، مهاجرتها ، جداگزینی اعضای خانواده ها ، اشتغالات خارج از منزل زنان و دختران و اصل فن سالاری در جامعه به جای تجربه و شمار عمر و مخصوصا"شتاب تغییرات اجتماعی موضوعی است که مسائل ومشکلات پدیده سالمندی را مطرح ساختهاست که در این رابطه در پایان پیشنهادات و راه حلهایی ارائه شده است .  

برخورد با سالمندان

برخلاف فرهنگ غرب، که وجود سالمندان را در خانواده‏ها،زائده‏اى مزاحم مى‏پندارند و مى‏کوشند براى آنکه آزادیهاى‏شخصى‏شان محدود نشود و مزاحمى نداشته باشند، به نحوى آنان را ازمحیط خانه و روابط خانوادگى دور کنند و به «خانه سالمندان‏» بفرستند،اسلام به آنان ارج مى‏نهد و حرمت قائل است و به رعایت‏حقوق واحترام آنان سفارش کرده و به بهره‏گیرى از تجارب و افکار پخته آنان‏تشویق مى‏کند. در این بخش، شیوه صحیح برخورد با پیران و سالمندان - چه‏پدر و مادر و چه سالمندان دیگر – مورد بررسی قرار می گیرد.

الف - محور وحدت

مجموعه افراد یک فامیل، نسبت‏به بزرگ خاندان احترام‏مى‏گزارند و در کارها با آنان مشورت مى‏کنند و در اختلافات، به راى وحکمیت و داورى آنان ارج مى‏نهند و گاهى یک سخن از سوى آنان،آتش فتنه‏اى را خاموش مى‏سازد، یا تفرقه و کدورتى را به وفاق وهمدلى و آشتى مبدل مى‏سازد.

نعمت وجود بابرکت آنان، اغلب تا هستند، ناشناخته است. وقتى‏به جایگاه حساس و مهم و نقش کارگشاى آنان پى مى‏برند که از دست‏بدهند. چه بسیار اختلافها و قهرها و نزاعهاى خانوادگى که پس ازدرگذشت «بزرگ خاندان‏» چهره نشان مى‏دهد و چه بسیار رابطه‏ها ورفت و آمدها که قطع مى‏شود، یا به سردى مى‏گراید، و علت آن فقط ازدنیا رفتن محورى است که مایه دلگرمى، امید، انس و معاشرت فامیل‏است.

رسول خدا(ص) فرمود: «البرکة مع اکابرکم‏»; ⁽¹⁾ .                      

برکت و خیر ماندگار، همراه بزرگترهاى شماست.

این اشاره به همان نقش محورى، فروغ‏بخشى، صفاآورى، هدایت‏و ارشاد، تجمع و الفت است که در وجود آنان نهفته است. پس اگربزرگترها در فامیل و خانواده، چراغ روشنى‏بخش و محور وحدت وهمدلى و عامل انس و ارتباط و رفت و آمدهاى خانوادگى‏اند، باید این‏جایگاه، محفوظ بماند و مورد حراست و تقویت قرار گیرد.

ب – حرمت ‏سالمندان

رعایت ادب و مقتضاى حق‏شناسى نسبت‏به عمرى تلاش‏صادقانه و ایثارها، گذشتها، دلسوزیها و سوختن و ساختنها که بزرگان‏از خود نشان داده‏اند، آن است که در خانواده‏ها مورد تکریم قرار گیرند،عزیز و محترم باشند، به آنان بى‏مهرى نشود، خاطرشان آزرده نگردد،به توصیه‏ها و راهنماییهایى که از سر سوز و تجربه مى‏دهند، بى‏اعتنایى‏نشود.

خود «بزرگسالى‏» و «سن بالا» در فرهنگ دینى ما احترام دارد. این‏سخن پیامبر خدا(ص) است: «من عرف فضل کبیر لسنه فوقره، آمنه الله تعالى‏من فزع یوم القیامة‏»; ⁽³⁾ .

هر کس فضیلت و مقام یک «بزرگ‏» را به خاطر سن و سالش‏بشناسد و او را مورد احترام قرار دهد، خداى متعال او را از هراس ونگرانى روز قیامت ایمن مى‏دارد.

احترام به بزرگترها و ترحم و مهربانى نسبت‏به کوچکترها، ازدستورالعملهاى اخلاقى اسلام است و کانون خانواده‏ها را گرم و مصفامى‏سازد

اگر جوانان قدرسالمندان را نشناسند و به جایگاه آنان حرمت ننهند،هم رشته‏هاى عاطفى پیوندهاى انسانى از هم گسسته مى‏شود، هم ازرافت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم مى‏شوند، هم نشانه‏بى‏توجهى خود به ارزشها را امضا کرده‏اند.

ج - نسبت‏به والدین

سالمندان به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادرباشند که این وظیفه، سنگین‏تر و مسؤولیت مضاعف است. قرآن کریم‏از تندى و پرخاش نسبت‏به پدر و مادر پیر نهى مى‏کند و به سخن نیک‏و لحن شایسته و خضوع و تواضع و گستردن بال رافت در برابر آنان وخیرخواهى و دعا در حق آنان دعوت مى‏کند.

هر گاه یکى از آن دو (پدر و مادر) یا هر دو نزد تو به سن پیرى وسالمندى رسیدند ، آنان را طرد مکن و به آنان سخن‏کریمانه بگو و بال فروتنى را از روى رحمت و شفقت‏براى آنان‏بگستر، و بگو: پروردگارا! همان گونه که مرا در خردسالى‏ام تربیت‏کردند، تو نیز بر آنان رحمت آور.

ادب و احترام نسبت‏به پدر و مادر سالمند، آن است که: آنان را به‏اسم، صدا نکنى، به احترامشان برخیزى، از آنان جلوتر راه نروى، باآنان بلند و پرخاشگرانه سخن نگویى، نیازهایشان را برآورى،خدمتگزارى به آنان را وظیفه‏اى بزرگ بدانى و از آنان در سن کهولت وپیرى مراقبت کنى.

در حدیث است که امام باقر(ع) فرموده است: پدرم به مردى‏نگریست که همراه پسرش راه مى‏رفتند و پسر به بازوى پدرش تکیه‏داده بود. پدرم تا زنده بود، با آن جوان (به خاطر این بى‏حرمتى نسبت‏به‏پدرش) صحبت نکرد. ⁽⁸⁾ .

د - انتقال فرهنگ

از عمده‏ترین راههاى انتقال یک فرهنگ به نسلهاى آینده، رفتارپدر و مادر و مربیان است. کودکان، آنچه را در رفتار بزرگترها ببینند، ازآن الگو مى‏گیرند. احترام به بزرگترها و رعایت ادب و تکریم نسبت‏به‏سالمندان، اگر در عمل و رفتار ما تجلى یابد، فرزندان ما نیز، این‏فرهنگ را مى‏آموزند و با همین آداب و رسوم بار مى‏آیند. کسى که انتظارادب و معرفت و حق‏شناسى از فرزندانش دارد، باید همین حالت رانسبت‏به پدر و مادر و بزرگترها نشان دهد، تا کوچکترها هم از اوبیاموزند.

این یک سنت تاریخى و تاثیر و تاثر از اعمال و رفتار است. هرکس چیزى را درو مى‏کند که کاشته است. اگر در حدیث است که «لامیراث کالادب‏»; هیچ ارثى همانند ادب نیست که از بزرگان به فرزندان‏برسد، در این مورد هم مصداق مى‏یابد.

جاى سالمندان، پیش از آنکه در «آسایشگاه‏»ها و «سراى سالمندان‏»باشد، کانون گرم و بامحبت‏خانه‏هاست، تا چراغ خانه روشن بماند ومحور تجمع و الفت افراد گردند. و از اندیشه آنان نیز استفاده شود.بالاخره آنان، حاصل یک عمر، تجربه و چشیدن سرد و گرم روزگارندو مى‏توانند «مشاور» خوبى در تصمیم‏گیریهاى زندگى باشند.

ه - تاثیر رفتار

همچنان که کودکان و نوجوانان، از رفتار و عمل بزرگترها درس والگو مى‏گیرند، سالمندان نیز گاهى از نظر فکرى و قضاوت ودیدگاه، تحت تاثیر رفتار جوانان قرار مى‏گیرند. بسیار اتفاق افتاده است‏که خانواده‏اى غیر متدین و بى‏تفاوت نسبت‏به ارزشها و پاکیها، در اثرمشاهده رفتار شایسته از جوانشان، به راه آمده‏اند. در واقع، جوان پاکدل‏پاک رفتار، با نحوه عملش بر بزرگترها هم تاثیر بگذارد.

با ادب نسبت‏به بزرگان و گرامیداشت‏خاطرسالمندان و تحویل گرفتن آنان و نیکى و مراقبت از آنان، جامعه‏اى‏خوب و خانواده‏اى باصفا و روابطى مستحکم و عاطفى داشته باشیم.

و نیز ... قدر نعمت جوانى را بدانیم که این گوهر، همیشه با مانیست.

نقش و جایگاه و توانمندیهای سالمندان در جامعه

سالمندی مرحله ای حساس از عمر انسان است که اگر با سلامت و رفاه مبنی باشد از دورانبسیار خوش زندگی است . اما اگر همین دوران با فقر و بیماری توام شود دوران پر مصیبت و تلخی است و دوران سالمندی و به عبارت زیبا تر دوران سالخوردگی ، سالهای پختگی و تجربه است . کسانی که درختان با شکوه پربار حیات عمر خود راکه ثمرههر آنچه در نوجوانی ، جوانی و میانسالی اندوخته اند ، کسانیکه دوران فرزانگی و درایت را پشت سر گذاشته اند ، این دوران از زندگی ، شمع شدن برای زندگی دیگران است . سالها بهره و لذت بردن از خاطرات ، از اندوخته های گذشته سالهای طلایی که جوانتر و میانسالها به سراغ ( پیران دیر مغان ) بیایند و یاد بگیرند چگونه بودن را . در پیری از هزرا جوان زنده دل تریم صد نوبهار ، رشک برد برخزان ما تحلیل تاریخی درمورد سالمندان دو تصویر می باشد . یکی سالمندی را با تحلیل نیرویجسمی ، ضعف جسمی و فکری و عدم کارآمد اجتماعی و سرانجام مردن در تنهایی تصویر دوم شامل خصوصیاتی از احترام ، عزت ، افتخار دوستی های دیرپا و مهربانیهای بین فرزندان ونوادگان و سرانجام مرگی در آرامش و اتمام زندگی پربار و ارزشمند است . تئوری فعالیت ، اساس رضایت و خوب بودن فرد است و سالمندی که در فعالیتهای اجتماعی شرکت می کنند و علائق جدید ایجاد می کنند ، این دوران را بارضایت بیشتریسپری می کنند . پیری نه تنها دوران انزوا و افسردگی نیست بلکه دوران خرسندی می تواند باشد. یکی از ثمرات و شکوفاییهای این دوران توانایی اندیشه و تصمیم در موارد سخت و پیچیده است ، حل مشکلات با حاصل انتقال تجربه در سالمندی است ، این اصل در تمام ملل دنیا به جامعیت رسیده است

مهیاى پذیرش نقش جدید در سالمندان

مادر فردى است که نقش رفتارى و عملکردى او در درون خانواده کاملاً مشخص و تعریف شده است.
افراد بر اساس ویژگى هاى فردى همچون سن، جنس، تحصیلات، نژاد، طبقه اجتماعى در طول زندگى شرایط پذیرش و ایفاى نقش هاى متفاوتى را پیدا مى کند. این نقش ها با تغییر هر یک از ویژگى ها دستخوش تغییر مى شوند.
اما مى بایست همیشه به این واقعیت توجه کرد که در هر حال با گذشت زمان و افزایش سن در طول زندگى، نقش هاى اجتماعى که افراد مى پذیرند و در قالب آن ایفاى نقش مى کنند، در حال تغییر است.
گروه هاى اجتماعى نیز از سنین مختلف توقعات و انتظاراتى متفاوت دارند. براى مثال، در جامعه انتظارى که از یک جوان در مورد ساعات، نوع و نحوه اشتغال مى رود، با یک فرد مسن بسیار متفاوت است.
در واقع هنجار سنى به ما مى گوید که افراد در موقعیت ها و برهه هاى مختلف زندگى چه نقشى را باید ایفا کنند.
بعضى از نقش ها توسط قوانین تعریف مى شوند، درحالى که بعضى از نقش ها در فرهنگ و آداب جامعه شکل مى گیرند. در هر حال، اکثر نقش ها تحت تأثیر سن قرار دارند، به طول مثال، در اکثر جوامع بشرى محدودیت هاى فراوانى براى کودکان و سالمندان وجود دارد که ناشى از آن است که دیگران گمان دارند که آنان توانایى، ظرفیت، دانش و قدرت فیزیکى لازم براى ایفاى بسیارى از نقش ها را ندارند.
اصل بسیار مهم در نقش هاى اجتماعى، اصل تغییر نقش هاست. افراد بویژه سالمندان باید آمادگى لازم براى تغییر نقش ها را داشته باشند. آنان باید بتوانند نقش هاى گذشته را که زمان ایفاى آنها سپرى شده است، به فراموشى بسپارند و مهیاى پذیرش نقش هاى جدیدى شوند.
تغییر نقش والدین
فرزندان با رسیدن به بلوغ جسمى و فکرى به تشکیل خانواده مستقل و ترک والدین خود مى اندیشند. تعداد زیادى از فرزندان به دلایل مختلف شغلى، تحصیلى و سایر موارد مجبور به ترک خانه پدرى و مادری و حتى مهاجرت به شهرهاى دور و کشورهاى دیگر مى شوند. در اینجا، نقش والدین دچار تغییر مى شود و پدرها و مادرها باید این تغییر نقش را به خوبى درک کرده، خود را آماده پذیرش نقش هاى جدید در قبال فرزندان خود کنند. آنانى که نمى توانند این تطابق را به خوبى درک کرده، از پذیرش نقش جدید عاجزند، خود و فرزندان خود را با مشکلات فراوان مواجه مى سازند.
در این مورد ارائه خدمات مشاوره به سالمندان و خانواده هاى آنان مى تواند در پذیرش نقش هاى جدید مفید باشد.
بازنشستگى یکى دیگر از نقش هایى که در دوران سالمندى دستخوش تغییر مى شود، نقش شغلى افراد است. با رسیدن به سن بازنشستگى، فرد موقعیت شغلى خود را از دست مى دهد. متعاقب آن تغییراتى در وضعیت اقتصادى و استقلال مالى فرد به وجود مى آید. پیامدهاى بازنشستگى با توجه به اختیارى بودن و یا اجبارى بودن آن در میان سالمندان متفاوت است، ولى آنچه اهمیت دارد این ست که سالمندان و نظام هاى حمایتى اجتماعى باید به دنبال تعریف نقش هاى جدید و جایگزین کردن آن با نقش قبلى باشد.
ایجاد شغل هاى پاره وقت، نیمه وقت و استفاده از تجارب سالمندان با تجربه به عنوان مربى، راهنما، مشاور، بازرس و ارزیاب، امکان ایفاى نقش هاى جدید براى آنان را در دوران پس از بازنشستگى فراهم مى آورد.
از طرفى، باتشکیل شبکه هاى اجتماعى (کانون هاى مختلف سالمندى) براى سالمندان مى توان امکان و موقعیت هاى اجتماعى فراوانى را براى آنان فراهم کرد تا نقش هاى اجتماعى جدید را بپذیرند.
همسرازدست دادن
متأسفانه در دوره سالمندى، احتمال از دست دادن همسر و ادامه زندگى به تنهایى بسیار فراوان است. با توجه به این که نرخ امید به زندگى در زنان بیشتر است و احتمال عواملى همچون تصادفات جاده اى، حوادث کار و جنگ براى مردان بیشتر است، تنهایى در زنان شایع تر است.
در ایران حدود ?? درصد از زنان سالمند به تنهایى (بدون همسر) زندگى مى کنند که ناشى از بالاتر بودن نرخ امید به زندگى در آنان نسبت به مردان و احتمال بیشتر وقوع حوادث همچون تصادفات جاده اى و حوادث هنگام کار در مردان نسبت به زنان است. از طرفى، مردان با مرگ همسرانشان شانس بیشترى براى ازدواج مجدد دارند که این امر در زنان کمتر اتفاق مى افتد.
با از دست دادن همسر، نقش همسرى و بعضى از نقش هاى عاطفى که افراد ایفا مى کنند از بین مى رود و حتى نقش هویتى افراد نیز دچار تغییر مى شود؛ بویژه اگر آنان وابستگى زیادى به همسرشان داشته باشند.
اما باید توجه داشت که براى این افراد همیشه فرصت هاى مناسب براى پذیرش نقش هاى جدید وجود دارد. آنان باید آمادگى ایفاى نقش هاى جدید را در خود فراهم آورند و در جست وجوى نقش هاى اجتماعى متناسب با سن، موقعیت و شرایط خود باشند.
تغییر نقش سلامت جسمى
ناتوانى هاى جسمى مانند کاهش قدرت عضلات، کم تحرکى، درد مفاصل، کاهش قدرت بینایى، کاهش قدرت شنوایى، کاهش انعطاف پذیرى و عضلات و اندام ها نقش جدیدى است که افراد با افزایش سن و رسیدن به سالمندی تجربه مى کنند. البته درجه و شدت آنان در افراد مختلف متفاوت است و البته بستگى زیادى به سبک زندگى آنان دارد.
نقش استقلال فردى
یکى از نقش هایى که ممکن است در دوران سالمندی حادث شود، وابستگى افراد است که این وابستگى امکان دارد جسمى و یا اقتصادى باشد.
وابستگى جسمى، زمانى رخ مى دهد که فرد براى انجام فعالیت هاى روزمره خود از قبیل بهداشت فردى، استحمام، لباس پوشیدن، بیرون رفتن، غذا خوردن به کمک دیگران نیازمند باشد.
وابستگى اقتصادى زمانى است که فرد سالمند براى برآوردن نیازهاى خود استقلال مالى نداشته باشد.
در این جا، نقش خانواده، جامعه و نظامهاى حمایتى دولتى و غیر دولتى از اهمیت ویژه اى برخوردار است. آنان با کمک فرد سالمند مى بایست از تمامى امکانات، تجهیزات و منابع جامعه استفاده کنند تا استقلال فردى سالمند را حفظ کنند. در بسیارى از مواقع، مى توان با بهره جستن از فناورى هاى نوین، استفاده از وسایل توان بخشى، مناسب  سازى محیط و تأمین اجتماعى مشکلات جسمى و استقلال سالمندان را تنظیم کرد.

دکتر رحمت سخنی از مرکز آموزشی درمانی امام خمینی (ره) اورمیه

http://www.rs272.com/

http://rs1362.blogdoon.com/

http://rs272.persianblog.ir/

http://www.sahand272.blogfa.com/

http://www.rs272.parsiblog.com/

WEST AZERBAIJAN  URMIA--Dr.RAHMAT SOKHANI